Tym Czytelnikom, którzy niezbyt znają nazewnictwo prawosławia wyjaśniam, że ławra to najwyższej rangi i o szczególnym znaczeniu męski klasztor prawosławny. Najważniejsza dla całego prawosławia jest Wielka Ławra na Górze Athos w Grecji. W Cerkwi rosyjskiej lub od niej zależnych jest pięć ławr. W czasach carskich (1721-1917) podlegały one bezpośrednio Świętemu Synodowi, a później i obecnie Patriarsze Moskiewskiemu i Całej Rusi.
Piotr I - Założyciel
Najstarsza i najważniejsza, szczególnie czczona, chociaż połowa jej obszaru z najcenniejszymi zabytkami nadal stanowi państwowe muzeum, jest Ławra Pieczerska w Kijowie. Należąca do Cerkwi Ukraińskiej, ale Patriarchatu Moskiewskiego. Poza nią są jeszcze na Ukrainie dwie ławry o podobnym podporządkowaniu, obie Uspieńskie, czyli p.w. Zaśnięcia NMP: w Poczajowie i w Swiatogorsku. Natomiast w Rosji tylko dwie ławry, z których starszą i szczególnie cenną ze względu na zabytki oraz rolę, jaką odgrywała w dziejach kraju, jest Troicko-Siergijewska w Sergijew Posadzie (w czasach sowieckich miasto przemianowano na Zagorsk) w odległości kilkudziesięciu kilometrów na północ od Moskwy.
Druga wspomniana na wstępie ławra znajduje się w Petersburgu. Według przekazów założył ją w 1710 roku car Piotr I w odległości kilku kilometrów od centrum budowanej przez niego nowej stolicy Rosji. Nad Newą oraz ujściem do niej Czarnej Rzeczki (obecnie Monastyrka), w miejscu w którym najprawdopodobniej zwycięską bitwę ze Szwedami stoczył w 1240 roku włodzimierski książę Aleksander, nazwany później Newskim oraz wyniesiony przez Cerkiew na ołtarze jako prawosławny święty. Za oficjalną datę powstania tej ławry przyjęto dzień 25 marca 1713 roku, w którym poświęcono pierwszą, nie istniejącą już drewnianą cerkiew Zwiastowania – Błagowieszczenia Preswiatoj Bogorodicy.
Car – założyciel monastyru polecił wydzielić dla niego 5000 kwadratowych sążni (około 10 tys. m²) ziemi na obu brzegach Newy, przyznał mu tereny w Kraju Ołonieckim oraz przypisał do niego bogaty Wałdajski klasztor Iwerski z jego ziemiami. Te hojne nadziały, a także późniejsze darowizny, zapisy oraz dochody własne ławry spowodowały, że czasem stała się ona jedną z najbogatszych w Rosji. Budową i urządzaniem nowego monastyru – do rangi ławry podniesiono go dopiero w 1797 roku – kierował archimandryta Feodosij (Teodozy Janowski). Projekt całego kompleksu architektonicznego monastyru przygotował włoski architekt Domenico Trezini.
Ufortyfikowany monastyr
W postaci kamiennego, ufortyfikowanego, gdyż były to czasy niespokojne, a miejsce znajdowało się na zachodnich kresach państwa, symetrycznego zespołu budowli usytuowanego między Newą i Czarną Rzeczką. Monastyr miał pełnić zarówno funkcje religijne, jak i obronne południowo – wschodniego bastionu nowej stolicy. Od niego do ówczesnego Petersburga wytyczył on prostą drogę po cięciwie ponad 10 kilometrowego łuku, jaki w tym miejscu tworzy Newa, nazywając ją „Newską perszpektiwą". W ten sposób z czasem powstała główna, ponad 7 kilometrowej długości, ulica Północnej Stolicy – Newski Prospekt.
{gallery}16174{/gallery}
Na jego początku na zachodzie znajduje się historyczne centrum Miasta Świętego Piotra i stoją m.in. Pałac Zimowy i gmach Admiralicji. Na południowo – wschodnim krańcu zaś, z wejściem od obecnego placu Aleksandra Newskiego z jego pomnikiem oraz potężną bryłą hotelu „Moskwa", ławra. Budowa jej obiektów trwało wiele lat. Wzniesiono, a w czasach Katarzyny II rozebrano, gmach soboru budując na jego miejscu nowy, zachowany do naszych czasów, zaprojektowany przez Iwana Starowa. Włączył on do zespołu klasztornego całe lewobrzeże Monastyrki i wytyczył przed wejściem do niego wspomniany plac Aleksandra Newskiego.
Wcześniej, w trakcie budowy monastyru i jego umocnień, wyrosła obok niego drewniana słoboda – osada dla robotników i służby. Wytyczono teren i urządzono sad oraz ogród warzywny. Zbudowano kuźnię, stolarnię, stajnie, obory oraz młyn. Już w 1714 roku urządzono przy klasztorze przytułek dla niezdolnych do służby żołnierzy. Przypomnę, że służba wojskowa z poboru (selektywnego) trwała wówczas w Rosji 25 lat, a praktycznie do końca życia. W 1719 roku działała przy klasztorze drukarnia.
Szkoła, drukarnia i przytułek dla weteranów
W 1720 roku otwarto na jego terenie szkołę, początkowo dla dzieci kapłanów, przekształcając ją w sześć lat później w Seminarium Słowiańsko – Grecko – Łacińskie. W 1797 r. car Paweł I nadał mu – ówczesnemu Głównemu Seminarium Aleksandro – Newskiemu status akademii. W 1723 roku Piotr I polecił przenieść do ławry szczątki księcia św. Aleksandra Newskiego z klasztoru Bożego Narodzenia (Rożdiestwienskij monastyr) we Włodzimierzu nad Klaźmą. Ławra rosła w siłę i znaczenie. Na przełomie XVIII i XIX w. tylko jej kapitały szacowano na ogromną wówczas kwotę 3 mln rubli w złocie, a należące do niej ziemie liczyły 13.090 dziesięcin (ponad 14 tys. ha).
Czasy sowieckie spowodowały w ławrze mniejsze straty, niż w wielu innych klasztorach czy cerkwiach. Formalnie zlikwidowano ją w 1918 roku, ale „siłą rozpędu" funkcjonowała ona do początku 1932 roku, kiedy to aresztowano wszystkich mnichów. Z tym, że w 1920 r. wpisano ją na listę chronionych zabytków, a w1922 roku otwarto relikwiarz ze szczątkami św. Aleksandra Newskiego. Srebrny relikwiarz przekazano do Ermitażu, natomiast relikwie świętego do Państwowego Muzeum Religii i Ateizmu urządzonego w Soborze Kazańskim w Piotrogrodzie – później Leningradzie.
W 1933 roku patriarchat moskiewski „uprawomocnił" zamknięcie ławry przekształcając ją w parafię. Ale w rok później sobór Troicki odebrano Cerkwi przekazując miejskiemu Domowi Cudów. W latach 30-tych w budynkach ławry urządzono różnorodne warsztaty, miejską stację krwiodawstwa i inne placówki. M.in. Klub lotniczy, Towarzystwo sportowe „Spartak", magazyny w których przechowywano warzywa itp. Zaś dawne budynki mieszkalne mnichów zamieniono w internat. Klasztorne nekropolie – więcej o nich niżej – zamieniono w Muzeum miejskiej rzeźby, przenosząc do niego unikalne nagrobki z innych, likwidowanych cmentarzy miasta.
Odrodzenie duchowości
W 1957 roku władze zezwoliły na wznowienie mszy i modłów w soborze Troickim. Ale relikwie św. Aleksandra Newskiego zwrócono mu dopiero 3 czerwca 1989 roku. Ponieważ jednak od ławra, jak już wspomniałem, była chronionym na mocy prawa pomnikiem architektury, poważniejszych szkód w niej dokonano. Życie klasztorne odradza się w niej od 1996 roku, chociaż przekazywanie Cerkwi wszystkich obiektów przeciągnęło się do wiosny 2000 roku. Wraz ze wznowieniem liturgii rozpoczęło się odradzanie tradycyjnych klasztornych rzemiosł. Ponownie działają pracownie: malowania ikon, stolarstwa artystycznego, jubilerska oraz chrześcijańskiej miniatury ołowianej.
Do ławry wchodzi się, jak już wspomniałem, z placu Aleksandra Newskiego przez dużą, ozdobną klasycystyczną cerkiew nadbramną zbudowaną w latach 1784-1786 przez Iwana Starowa. Znajduje się w niej bardzo czczona ikona Matki Bożej. Następnie idzie się aleję między historycznymi cmentarzami. W sumie jest ich cztery. Najstarsze: z XVIII wieku Łazarewskoje ( św. Łazarza) oraz Tychwiński (Nekropolia mistrzów literatury i sztuki) wchodzą w skład Państwowego Muzeum Sztuki Miejskiej.
Zobaczenie grobów m.in. Michaiła Łomonosowa, Mikołaja Karamzina, Leonarda Eulera, Modesta Musorgskiego, Piotra Czajkowskiego, Mikołaja Rimskiego-Korsakowa, Fiodora Dostojewskiego, Aleksandra Suworowa i wielu innych sławnych postaci wymaga kupienia biletu. Są także cmentarze: Nikolski (św. Mikołaja) i Kozacki. Na trzech pierwszych z nich stoją zabytkowe cerkwie. Św. Łazarza na łazariewskim, zbudowana w latach 1717-1723 i dwukrotnie przebudowywana, w obecnym kształcie przez Ł. J. Tiblena w latach 1835-1836.
Najcenniejsze zabytki
Tychwińska na cmentarzu Tychwińskim, zbudowana w latach 1869-1873 wg. projektu N. P. Grebionka, ze zmienioną w 1931 roku fasadą. Wewnątrz niej znajduje się ikona Matki Bożej Tychwińskiej. I najbardziej reprezentacyjna, barokowa cerkiew Nikolska na cmentarzu św. Mikołaja, dzieło G.I. Karpowa, wzniesiona w latach 1868-1871. Przechodząc aleją między dwoma pierwszymi cmentarzami mija się rzeczkę Monastyrkę i dopiero wówczas staje się przed właściwym klasztorem otoczonym murami obronnymi. Wewnątrz nich najważniejszą budowlą jest Sobór Troicki w stylu wczesnego klasycyzmu, zbudowany wg. projektu wspomnianego już Iwana Starowa w latach 1776-1790.
Oprócz niego na terenie ławry znajdują się jeszcze dwie cerkwie. Błagowieszczeńska (Zwiastowania) z lat 1717-1724, dzieło architektów: Domenico Tresini'ego i Teodora Schwertfegera. Przylega do niej duża sala z ołtarzem, nazywana również cerkwią św. Ducha (Soszewstwija Swiatogo Ducha), zbudowana w latach 1742-1767 wg. projektu wspomnianego już T. Schwertfegera i P.A. Tresini'ego. Jest też w tym zespole szereg budynków nie sakralnych, zbudowanych w stylu baroku lub eklektycznych w II połowie XVIII, niektóre przebudowane wiek później. Najważniejszymi z nich są: Korpus Metropolitalny, Korpus Północy, Korpus Seminaryjny (Południowy) z Wieżą Biblioteczną oraz Konsystorz z zarządem cmentarza.
Będąc w tej ławrze trafiłem na końcowe prace remontowe zewnętrznych ścian soboru oraz dwa nowe duże dzwony przygotowywane do umieszczenia na dzwonnicy. W kilka dni później oglądałem w moskiewskiej TV tę uroczystość. Rok jubileuszowy 300–lecia ławry dobiega bowiem końca, ale nie wszystko udało się wykonać przed jego rozpoczęciem. Program tego jubileuszu był bardzo bogaty. Objął ogółem 116 imprez i wydarzeń. Przygotowywany był zresztą przez pięć lat. Jedną z najważniejszych była wystawa fotograficzna „300-lecie Swjato-Troickiej Aleksandro-Newskiej Ławry".
Bilans jubileuszowego roku
Eksponowano ją nie tylko w Petersburgu, ale również w Moskwie, Piatigorsku na Kaukazie, Niżnym Nowgorodzie, Twerze, Iwanowie, Rostowie nad Donem oraz na Ukrainie i w Serbii. Drugą dużą i głośną imprezą stał się festiwal chórów cerkiewnych z udziałem 17 zespołów. Wydarzeniem także pierwszy w świecie międzykonfesjonalny Festiwal Kina Chrześcijańskiego, z udziałem około 70 filmów. Z innych imprez oficjalny komunikat o zakończeniu Roku 300–lecia wymienia także obchody 6 grudnia 2013 roku 750 rocznicy beatyfikacji Aleksandra Newskiego.
Z okazji tej ukazał się też I tom księgi prezentującej wszystkie świątynie i kaplice pod wezwaniem tego świętego istniejące w Petersburgi i obwodzie. W dwu następnych tomach znajdą się te obiekty z innych miast Rosji oraz świata. Gdy w Aleksandro–Newskiej ławrze byłem po raz pierwszy przed laty, nie zrobiła ona na mnie wrażenia. Sądziłem, że ze względu na jej desakralizację. A ciekawszych budowli barokowych i klasycystycznych w mieście nad Newą nie brakowało.
Ale i obecna tu wizyta pogłębiła tamto wrażenie. Może ze względu na ponurą, późnojesienną pogodę. Mimo iż ławra ta jest ciekawa, zaprojektowana w jednolitym stylu i obecnie ładnie odnowiona, nie dorównuje jednak atrakcyjnością, chyba nie tylko dla mnie, pozostałym monastyrom tej rangi. Zwłaszcza dwóm najwspanialszym, które znam najlepiej (w Poczajowie byłem tylko raz, w Swiatogorsku nigdy): Kijowo–Pieczerskiej i Troicko–Sergijewskiej. Z ich niepowtarzalnym bogactwem architektury i klimatem miejsc pielgrzymkowych. Zobaczyć petersburską ławrę jednak, oczywiście, warto.
