To urocze i piękne, niewielkie, tylko nieco ponad 10-tysięczne miasto, leży w kraju (województwie) pardubickim we wschodnich Czechach i ma ponad tysiącletnią historię.
Już w roku 981
Powstało, początkowo jako gród graniczny terytorium należącego do książęcego rodu Sławnikowiców, nad rzeczką Łączną (Loučná), lewobrzeżnym dopływem Łaby. Na szlaku handlowym łączącym Czechy i Morawy, nazwanym znacznie później Trstenickim. Jako pierwszy wspomniał o nim pod rokiem 981 kronikarz Kosma (praski kanonik Kosmas, ok. 1045-1125) w trzytomowej Kronice Czeskiej (Kronika Kosmasa – łac. Chronica Boemorum), głównym źródle historycznym dawnych Czech.
Około roku 1145 obok grodu powstał klasztor przybyłych z Francji premonstrantów (norbertanów), nazwany Górą Oliwną (Hora olivetská). A pod nim, w dolinie rzeki, osada, która z czasem przekształciła się w miasto. Prawa miejskie Litomyszl otrzymała w 1259 r. od króla Czech Przemysła Otokara II. W średniowieczu miasto było na tyle ważne, że w 1344 r. powstało w nim biskupstwo. Było to związane z podniesieniem w tymże roku przez papieża Klemensa VI, na prośbę cesarza Karola IV, biskupstwa praskiego do rangi arcybiskupstwa. W połowie XIV w. miasto otoczono murami obronnymi.
Wojny, pożary, powodzie
Zaś wzdłuż obecnego Starego Rynku (placu Smetany – Smetanovo náměsti) oddalonego od nurtu rzeki o kilkadziesiąt metrów, rozpoczęto wznosić domy mieszkalne i inne budowle. Miasto odegrało znaczącą rolę podczas wojen husyckich, a władzę nad nim przejęli husyccy hetmani. Później, w latach 70. XV w., stało się ono jednym z centrów Braci Czeskich, ruchu reformatorskiego w Kościele katolickim, a także siedzibą ich biskupa. Zainteresowanych szczegółami dziejów Litomyszli odsyłam jednak do bardziej kompetentnych źródeł.
{gallery}24684{/gallery}
Wspomnę tylko, że na przełomie XV i XVI w. miasto stało się ważnym ośrodkiem rzemieślniczym, w którym reprezentowane były wszystkie tradycyjne cechy. Najważniejszym z nich był cech sukienników. Ważnym źródłem dochodów miasta było też rolnictwo. Tragiczne były skutki wielkich pożarów w 1546 i 1560 roku, a następnie katastrofalnej powodzi w roku następnym. Wiele domów spłonęło, inne trzeba było odbudowywać i przebudowywać. W 1567 r. właścicielem Litomyszli został Vratislav z Pernsztejna, najwyższy kanclerz Królestwa Czeskiego. A wraz z tym rodem rozpoczęła się kontrreformacja.
Renesansowy zamek i kolejne klęski
Zbudował on renesansowy zamek, ale w XVII w., od połowy którego miasto przez kolejnych sto lat należało do rodu Trautmannsorfów, dotknęły je kolejne klęski. Przede wszystkim pożary, zniszczenia i pogromy spowodowane przez wojska szwedzkie oraz cesarskie w rezultacie likwidacji wielkiego powstania chłopskiego. Pech prześladował Litomyszl również w dwu następnych wiekach. Pożary w latach 1735 i 1769, a zwłaszcza niszczące w 1775 i 1814 r. oraz kolejna katastrofalna powódź w roku 1781.
Odbudowa i przebudowa po nich domów oraz obiektów publicznych spowodowała nadanie historycznemu jądru miasta wyglądu zachowanego w zasadzie do naszych czasów. Przy czym od połowy XVIII w, a zwłaszcza w XIX w., rozpoczął się jego rozwój kulturalny. M.in. sprowadzanie przez kolejnych właścicieli Liszomyszli – od 1757 r. rodu Valdštejnów – Vartemberków, wędrownych zespołów teatralnych, aktywna działalność drukarni, szkolnictwa, studentów itp. Chociaż w 1882 r. zbudowano lokalną linię kolejową, nie pociągnęło to za sobą powstawanie w mieście przemysłu, jeżeli pominąć niewielkie fabryczki obuwnicze.
Stary Rynek
Z czasem jednak struktura społeczna miasta zaczęła się zmieniać, przybywało mieszkańców, w tym robotników. I po I wojnie światowej rozpoczęto wznosić, za zachód od Starego Miasta, nowoczesną Nową Dzielnicę. A później kolejne, głównie domków jednorodzinnych. II wojna światowa spowodowała zagładę żydowskich mieszkańców. W 1960 r. miasto straciło rangę powiatowego. A w 1965 r. ogłoszony miejskim rezerwatem historycznym.
Spore pozytywne zmiany zaszły w nim natomiast po 1989 roku, w nowych warunkach ustrojowych i powstaniu Republiki Czeskiej. Przede wszystkim ruch budowlany, a także założenie w 1993 r. szkoły konserwatorskiej, od 2000 r. wyższej uczelni (Instytut restaurováni a konzervačnich technik).
Centrum litomyszlskiej Starówki jest Stary Rynek (pl. Smetany) dzielony na Górny i Dolny, gdyż jego powierzchnia nieco opada w dół. Ma on nietypowy, jak na czeskie miasta kształt. Nie tylko długiej i szerokiej ulicy, ale nie prostokątnej, jak zazwyczaj, lecz wygiętej jak banan. Zgodnie zresztą z biegiem pobliskiej rzeki Łącznej. Która niegdyś, ze względu na porastającą jej brzegi trzcinę, nazywana była Trstěnicą (Trzcinianką). Patrząc z jednego końca tego, 495 metrowej długości placu, nie widzi się jego drugiego końca. W przeszłości na plac ten wchodziło się przez dwie bramy.
Renesans, barok, klasycyzm, empire
Górną, nazywaną Niemiecką, zburzoną w 1822 r. i Dolną – Czeską, rozebraną w 1835 r. Domy przy placu wzniesiono początkowo na wąskich gotyckich parcelach, ale w miarę przebudowy po pożarach, powodziach i innych kląskach, były one przebudowywane w aktualnie modnym stylu. Tylko nieliczne zachowały się jako renesansowe. Dominuje barok i klasycyzm, częściowo empir. Ale ich charakterystyczne podcienie mają swój rodowód z połowy XV wieku. Większość kamienic w rynku, a stoi ich w nim blisko 150 (!), jest dwupiętrowych, chociaż są również o jedno piętro niższe lub wyższe.
Interesujące, a w paru przypadkach wręcz zachwycające są ich fasady. Za najpiękniejszy uchodzi, słusznie, Dom pod Rycerzami (nr 110), jeden z najwspanialszych przykładów mieszczańskiej architektury renesansowej, zbudowany przed rokiem 1548 przez mistrza kamieniarskiego Blažka. Obecnie mieści się w nim muzeum i galeria sztuki. Drukowany przewodnik po mieście (Litomyšl. Průvodce městem), który otrzymałem i z niektórych informacji zawartych w nim korzystam, proponuje bliższe poznanie przynajmniej 19 z tych kamienic. Opisując w każdej coś ciekawego.
Mieszkali tu sławni ludzie
Tak np. dom nr 17 – Restauracja „Pod Słońcem" (U slunce) stoi na miejscu starego zajazdu. W nr 27, zmodernizowanym w 1930 r., mieszkała przez blisko dwa lata jedna z największych czeskich pisarek XIX w Božena Němcova i w nim urodziła syna Karela. Przypomina o niej jej popiersie i tablica pamiątkowa na ścianie. Zaś inna, na domu nr 83-84, gdzie w XIX w. był zajazd „Modrá hvězda" (Błękitna Gwiazda, obecnie hotel Zlatá hvězda), że to w nim pisarka spędziła ostatnie tygodnie życia.
Nr 30, z bogato zdobioną stiukami fasadą, był ostatnim miejscem zamieszkania pisarza Aloise Vojtěcha Šmilovského (1837-1883), o czym też przypomina specjalna tablica. Nr 61, tzw. Dom pański (Panský dům), Nowy Ratusz, należał na początku XVII w. do Adama Pocelta, przywódcy antykatolickich akcji na rzecz swobody wyznania, i został mu za to skonfiskowany. W latach 70-tych XVIII w. został przebudowany w stylu baroku, z herbem jego właścicieli Valdštejnov – Vartenberků. Którzy w roku 1825 sprzedali go Franciszkowi Smetanie, ojcu kompozytora Bedrzycha.
Wieża starego ratusza
W domu nr 112, przebudowanym w 1926 r., w latach 1526-1578 mieściła się stara drukarnia Braci Czeskich, a w latach 1879-1882 mieszkał wybitny czeski pisarz Alois Jirásek (1851-1930). Oczywiście w tym przypadku nie brak na nim tablicy pamiątkowej. Na frontonie tego domu znajdują się też alegoryczne rzeźby i płaskorzeźby. M.in. Przemysłu i Rolnictwa oraz Czasu. Przykłady ciekawej architektury można mnożyć. I wielokrotnie oglądać zarówno te kamieniczki, jak i cały rynek. Jego dominantę, w połowie długości placu, stanowi wieża gotyckiego ratusza z 1418 roku, podwyższona po pożarze w 1814 r. o jedno piętro.
Więcej o Litomyszli Czechy: Litomyszl – od łowców mamutów do nowoczesnego zabytkowego miasta
W 1907 r., podczas kolejnego remontu, na jej ścianie umieszczono Orloj – zegar wykonany przez zegarmistrza Karla Adamca i ozdobiony przez F. Růžičkę. Od 1891 r. dawny ratusz jest siedzibą miejskiej biblioteki. W górnej części rynku stoi barokowy słup mariański z rzeźbami św. Wacława i św. Jana Nepomucena z roku 1716. Postawili go mieszkańcy z wdzięczności, że miasto ominęła zaraza panująca w Czechach w 1713 roku. W pobliżu tego słupa jest, również barokowa, ozdobna fontanna. Natomiast w górnej części placu stoi pomnik Bedrzycha Smetany wykonany w 1924 roku przez wybitnego rzeźbiarza Jana Štursę.
Autor uczestniczył w międzynarodowej podróży studyjnej dla dziennikarzy (Press Trip) zorganizowanej przez Czeską Narodową Organizację Turystyczną Czech Tourism w Pradze.
