Jego budowę rozpoczęto w 1844 r. z myślą o usprawnieniu śródlądowego transportu drewna z lasów Warmii oraz innych płodów rolnych do portu w Elblągu. Do dzisiaj kanał funkcjonuje w niezmienionej postaci, a wykorzystywany jest, niemal wyłącznie, dla ruchu turystycznego.
Budowla stanowi infrastrukturę ściśle powiązanych ze sobą elementów. W jej obrębie znajduje się: 5 pochylni, 4 śluzy, 4 bramy ochronne-przeciwpowodziowe, 3 jazy, zabudowa usprawniająca funkcjonowanie kanału, kanały obiegowe, systemy zaopatrzeniowe w wodę oraz towarzyszące budynki administracyjne i mieszkalne pracowników kanału. Specjalnie na potrzeby trasy zaprojektowano także zespoły zieleni.
System kanału znajduje się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Jego trasa przechodzi przez sztuczne przekopy, groble oraz jeziora: Drużno, Piniewo, Sambród, Ruda Woda, Ilińsk, Drwęckie, Pauzeńskie, Szeląg, Dauby, Jeziorak. Całe założenie rozpościera się w obrębie Pojezierzy Iławskiego i Ostródzkiego, pomiędzy miastami Ostróda i Elbląg.
Kanał Elbląski jest świadectwem technik wykorzystywanych w XIX w. do usprawniania żeglugi śródlądowej i odpowiedzią na światowy postęp inżynierii. Wzniesiono go w latach 1844-81 według projektu inżyniera George'a Jacoba Steenke. Podstawowym problemem technicznym przy opracowywaniu koncepcji kanału było pokonanie 99,15 m różnicy wysokości między jeziorem Drużno a Buczyńcem. Wysokość tę zniwelowano poprzez wprowadzenie pochylni rozmieszczonych na długości ok. 10 km (Całuny, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec). Steenke, zainspirowany najlepszymi przykładami belgijskimi, angielskimi oraz słynnym kanałem Morrisa w New Jersey w Ameryce Północnej, wprowadzając autorskie udogodnienia, zaprojektował wodooszczędną pochylnię z tzw. suchym grzbietem, gdzie jednostka pływająca ułożona na specjalnym wózku przeciągowym pokonuje różnicę poziomów po ułożonym po pochylni torowisku. Zrzut wody wykorzystywany jest jako napęd dla koła wodnego, które za pośrednictwem stalowych lin porusza wózek z zacumowanym statkiem. Pionierskie osiągnięcie inżyniera Steenke ma swoje miejsce w historii techniki budownictwa wodnego, a pochylnie Kanału Elbląskiego stały się modelowym rozwiązaniem pochylni podłużnej.
Ewenementem na skalę światową jest fakt, że od ponad 140 lat wraz z jego oryginalnymi urządzeniami i budowlami jest nieustająco wykorzystywany. Wprawdzie, na przestrzeni dziesiątek lat dokonywano napraw, remontów i przebudów poszczególnych mechanizmów, ale działania te miały na celu utrzymanie kanału w ruchu i nie zmieniły założonych w projekcie parametrów trasy, przekrojów, głębokości oraz profili, maszyn, budowli technicznych. Warto zaznaczyć, że remonty wykonywało się na zasadzie odtworzeniowej. Potrzebne elementy mechanizmów odlewało się przy użyciu przechowywanych do tego celu modeli odlewniczych.
Z czasem, światowy postęp w dziedzinie konstrukcji usprawniających żeglugę rozpropagował tzw. pochylnie mokre. Z budowli hydrotechnicznych stosujących pochylnie o suchym grzbiecie, zachowały się do dzisiaj Kanał Elbląski oraz kanał Morrisa. Wprawdzie rozwiązanie amerykańskie ma największy systemem pochylni, jednak budowla ta nie funkcjonuje już w swojej pierwotnej formie. Zamknięto ją w 1922 r. natomiast Kanał Elbląski działa nieprzerwanie.
Kanał Elbląski jest wyjątkową i jedyną w swoim rodzaju budowlą. Stanowi istotny wkład w dziedzictwo kulturowe naszego kraju. Jest ponadto, unikatem na skalą światową, ponieważ zachowała się w pierwotnej postaci, jako jedyny na świecie nieprzerwanie działający kanał wykorzystujący system zabytkowych pochylni typu suchy grzbiet.
Kanał Elbląski został uznany za pomnik historii rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 14 stycznia 2011 roku.
{jumi [*6]}
