Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że w jego czasach było to niewielkie miasteczko liczące w 1803 r. tylko 1108 mieszkańców, a w 1811 – 2320. Przy czy poza świątyniami i klasztorami z drewnianymi domami. W 1815 roku, gdy przyszły poeta wyjeżdżał na studia do Wilna, w Nowogrodku było tylko 9 domów murowanych. W tym jednym z najbardziej okazałych był ten, w którym mieszkał Adam z rodzicami i braćmi.
Poprawki w historii miasta
W relacji z podróży prasowej po miejscach związanych z nasza wspólną przeszłością, zorganizowanej w maju br. przez Ambasadę Białorusi w Warszawie i władze obwodów: brzeskiego i grodzieńskiego, wspomniałem o kilku, nie tylko dla mnie sensacyjnych informacjach, jakie usłyszeliśmy od oprowadzającej nas po Górze Zamkowej i kurhanie Mickiewicza p. Tamary Wierszyckiej, kustosza miejscowego Muzeum Historyczno-Krajoznawczego, m.in. o tym, że wbrew dotychczasowej wiedzy Nowogródek nigdy nie był stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, lecz krótkotrwałego Królestwa Litwy (Litovii) i siedzibą jego władcy, jedynego litewskiego króla Mendoga. Że to nie on, lecz dopiero wielki książę litewski Witold zbudował murowany zamek. Który – dodam – był najpotężniejszym na terenie ziem białoruskich, a do naszych czasów zachowały się z niego tylko nieliczne fragmenty. Grozi im zawalenie, w związku z czym wkrótce poddane zostaną konserwacji połączonej z pracami archeologicznymi, które mają odsłonić i w takiej formie utrwalić także ich siedmiometrowe części podziemne.
Nasza przewodniczka opowiedziała też sporo nowego o tutejszym domu Mickiewiczów i rodzinie poety, o ustaleniu przez nią czym była roślina nazwana przez poetę dzięcieliną itp. Zapowiedziałem wówczas, że napiszę szerzej na te, sądzę że interesujące tematy. Najpierw o mieście, jego zabytkach, ciekawych miejscach i zabytkach. O szczegółach historii różniącej się w różnych źródłach oraz sprzecznościach w niej i wątpliwościach, których nie udało mi się wyjaśnić do końca. Nowogródek swoje dzieje liczy od 1044 roku.
Wcześniej niż w latopisach
Wówczas to bowiem pojawiły się o nim pierwsze wzmianki pisane w latopisach (kronikach): I Sofijskim i IV Nowogrodzkim. Wynika z nich, że książę kijowski Jarosław Mądry (978-1054) podczas pochodu na Litwę założył Nowogródek. Z ustaleń archeologów wynika jednak, że miejsce to było zamieszkane już w X wieku. Władca Rusi nie założył go więc na pustym miejscu. Wspomniany książę litewski Mendog (Mindugas, 1195? – 1263) zajął Ruś Czarną z Nowogródkiem i uczynił go swoją siedzibą.
W 1251 roku, za przyjęcie chrztu oraz duże ustępstwa terytorialne – chrześcijańskiemu księciu wołyńskiemu, Danielowi Halickiemu (Danyło I, 1201-1264, pierwszy i jedyny król Rusi od 1255 r. Koronę otrzymał od papieża Innocentego IV za pomoc w koalicji anty tatarskiej) oddał Ruś Halicko-Włodzimierską – a także polityczne, otrzymał przy poparciu zakonu krzyżackiego koronę królewską. W 1261 r. wrócił jednak do pogaństwa. Według przekazów pochowany został w 1263 r. w obrządku pogańskim w Nowogródku w kurhanie na Górze Mendoga.
{gallery}14121{/gallery}
Później, w XVII-XVIII wiekach, miejsce to stało się miejskim cmentarzem chrześcijańskim (był w mieście także żydowski kirkut i tatarski mizar), na którym chowano aż do lat 20-tych XX w. zarówno katolików jak i prawosławnych. Obecnie uważa się, że odkopane przez archeologów na Małym Zamku resztki drewnianych domów, w tym tzw. Domu Bojara, w rzeczywistości były domem (grodem) Mendoga. Zaś kamienno – ceglany zamek na Górze Zamkowej zbudował wspomniany już ks. Witold (nazywany przez Litwinów Vytautas Didżoje – Wielkim, 1352-1430.
Resztki dawnej potęgi
Początkowo była to cytadela z trzema basztami - bramami: Tarczową (Szczytową), Kościelną – u stóp Góry Zamkowej stoi fara, do której prowadziła z zamku droga – i Małą. W XVI w. na górze i u jej podnóża zbudowano jeszcze cztery baszty, które wzmocniły mury i wały obronne. Na samym dole stały bramy: Źródlana – w pobliżu studni oraz Miejska – główny wjazd z miasta. Zamek stał się w ten sposób najpotężniejszym na białoruskich ziemiach W. Ks. Litewskiego. Skutecznie bronił się przed najazdami krzyżaków, Tatarów i książąt halicko-wołyńskich.
Wewnątrz, oprócz książęcego pałacu, znajdowała się kamienna cerkiew p.w. Zaśnięcia Matki Bożej oraz budynki gospodarcze – wszystkie z XIV w. W cerkwi tej w latach 1414-1415 odbywały się zwoływane przez Witolda sobory. Ich celem była proklamacja niezależnej (autokefalicznej) prawosławnej Cerkwi W. Ks. Litewskiego. Później cerkiew tę przebudowano w stylu baroku i służyła ona także jako miejsce posiedzeń Trybunału Litewskiego. Nowogródzki zamek zniszczony został podczas wojny północnej na początku XVIII w. Zachowały się z niego tylko dwa niewielkie fragmenty w stanie grożącym zawaleniem oraz fragmenty – praktycznie tylko na poziomie fundamentów – dawnych murów obronnych.
Plus głębokie fundamenty i części podziemne sięgające 7 metrów w głąb ziemi. Z czego sporą jej część stanowią nawarstwienia powstałe w ciągu wieków. Góra Zamkowa (323 m n.p.m.) jest jednym z najwyżej położonych miejsc na Białorusi. Roztacza się z niej piękny widok na miasto i okolice. O ile dobrze zrozumiałem to, co mówiła p. Tamara Wierszycka, zamierzone prace archeologiczne zmienią radykalnie widok tego miejsca. Resztki budowli mają bowiem zostać odsłonięte do fundamentów oraz zakonserwowane.
Ślub Jagiełły i chrzest Adama Mickiewicza
Poniżej Góry Zamkowej, u jej stóp, na obrzeżu miasta, stoi fara – kościół p.w. Przeobrażenia Pańskiego. Ufundowany najprawdopodobniej w roku 1395 przez ks. Witolda na miejscu pogańskiego miejsca kultu. Przez długi czas był on tylko drewniany – w takim odbył się w roku 1422 ślub sędziwego króla Władysława II Jagiełły i młodziutkiej księżny Sofi Holszańskiej, późniejszej matki następnych królów z dynastii Jagiellonów. O ślubie tym przypomina tablica pamiątkowa umieszczona na zewnętrznej ścianie świątyni.
W XVII w. dobudowano do niej dwie murowane kaplice w stylu „sarmackiego baroku", a następnie przebudowano na murowaną. 12 lutego 1799 roku w kościele tym ochrzczony został Adam Mickiewicz. Wydarzeniu temu też poświęcono tablicę pamiątkową umieszczoną na jego murach. Wewnątrz znajduje się m.in. słynny, „cudowny" obraz Matki Boskiej Nowogrodzkiej. Tylko, o czym dowiedziałem się dopiero obecnie, nie ten oryginalny, znany z inwokacji do „Pana Tadeusza".
Z podziękowaniem dla „... Panny, co gród zamkowy nowogródzki strzeże z jego wiernym ludem..." za uratowanie przyszłemu poecie życia. W dzieciństwie Adam wypadł bowiem z okna „...i przez pewien czas był bez życia". O obrazie tym wspomina m.in. dyrektor Domu – Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku Mikałay Gajba w poświęconej poecie książce – więcej na jej temat napiszę w II odcinku relacji, a także inne źródła. Mówiła nam o niej także wspomniana przewodniczka. Okazuje się, że obraz ten znajdował się początkowo, od XVI w., w cerkwi zamkowej.
Czy rzeczywiście „cudowny" obraz?
Stamtąd przeniesiono go do zamkowej kaplicy, a z niej na przełomie XVIII i XIX w. trafił do nowogródzkiego kościoła bazylianów – obecnie cerkwi św. św. Borysa i Gleba. W oficjalnym folderze miasta wyczytałem, że i ona szczyci się posiadaniem „cudownego" obrazu Matki Bożej Nowogródzkiej w interpretacji prawosławnej. Równocześnie zarówno M. Gajba we wspomnianej książce, jak i inne źródła stwierdzają, że ten „cudowny" obraz, początkowo z cerkwi zamkowej, wywieziony został w 1915 roku na Ukrainę i ślad po nim zaginął. Wynika z tego, że obecne „cudowne" obrazy, zarówno w farze, jak i ikona w cerkwi borysoglebskiej, są kopiami lub replikami tamtego, prawdziwego.
Cerkiew ta należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków miasta. Zbudowano ją w roku 1519 w stylu gotycko - renesansowym, a fundatorami byli hetman wielki litewski Konstanty Ostrogski (1460-1530) i prawosławny metropolita Josif Sułtan. Powstała na miejscu wcześniejszej świątyni zbudowanej w stylu staroruskim, prawdopodobnie w XII w., której pozostałości archeolodzy znaleźli pod głównym ołtarzem. W latach 30-tych XVII w. do zachodniej części świątyni dobudowano dwie wieże z wąskimi otworami strzelniczymi. Źródła białoruskie wiążą to z powstaniem nowego wyznania – unickiego, które w XVIII w. stało się dominującym na białoruskich ziemiach W. Ks. Litewskiego.
Z sakralnych zabytków Nowogródka wspomnę jeszcze o kilku. W 1624 r. w centrum miasta, tuż przy rynku – obecnie placu Lenina i zbiegu z nim ulic: Mickiewicza i Sowieckiej, wzniesiono przyklasztorny kościół dominikanów p.w. św. Michała Archanioła. Zamknęły go w 1853 r. władze carskie. Po przebudowie w stylu późno klasycystycznym w 1858 r. wznowił on działalność jako parafialny. Ponownie po II wojnie światowej zamknęły go władze komunistyczne, zamieniając w skład mebli. Wierni odzyskali go w 1990 roku. Budynki klasztorne nie ocalały.
Sobór, meczet i Muzeum Nowogródecczyzny
Wewnątrz tej świątyni godne uwagi są pilastry i malowidła ścienne. W ołtarzu głównym znajduje się stary obraz przedstawiający św. Michała Archanioła, patrona miasta. Jest on zresztą także w herbie Nowogródka. W pobliżu rynku, przy ul. Grodzieńskiej stoi prawosławna katedra (sobór) p.w. św. Mikołaja. Pierwotnie był on kościołem św. Antoniego przy klasztorze franciszkanów. Zakon ten zaprosił do Nowogródka jeszcze ks. Gedymin w 1323 roku. Kościół zbudowany został w 1750 roku z fundacji podstolego nowogródzkiego Tomasza Woyniłłowicza.
Car skasował w 1831 r. zakon w odwecie za Powstanie Listopadowe. W 1846 r. kościół zamieniono w cerkiew, a po pożarze w 1852 r. przebudowano w stylu pseudo bizantyjskim. Z dwiema – wyższa i niższa – wieżyczkami zakończonymi cebulastymi kopułami, ale z zachowaniem barokowego charakteru reszty budowli. Warto też zajrzeć do tatarskiego meczetu. Drewnianego, z rodowodem od 1855 roku, zbudowanego na miejsce wcześniejszego. Tatarzy osiedlili się to w końcu XV w. i w razie potrzeby służyli w pospolitym ruszeniu.
Koło ich dawnej osady zachował się tatarski cmentarz – mizar ze starymi płytami nagrobnymi. Także meczet władze zamknęły po II wojnie światowej. Wierni odzyskali go w 1997 roku. I to już wszystkie tutejsze zabytki sakralne. Świeckie są znacznie skromniejsze. Praktycznie to zaledwie kilkanaście, może nieco więcej, starych jednopiętrowych domów w rynku i jego pobliżu. Bo oglądanie kilkupiętrowych bloków w pobliżu ścisłego centrum, czy wiejskich w charakterze domków na jego obrzeżu, można sobie darować. Warto natomiast zwiedzić ciekawe Muzeum Historyczno-Krajoznawcze. O miejscach związanych z Mickiewiczem - w drugiej części relacji.
{jumi [*6]}