Wszystkie wymienione, a także niewidoczne od strony wody: kompleks architektoniczny Nurbanu Valide Atik, łaźnie Çifte Hammam i hale targowe Mimar Sinan Bazar w tejże dzielnicy, są dziełem Mimara Sinana (1489-1588). Nie tylko najwybitniejszego architekta osmańskiej Turcji oraz epoki w której żył i tworzył, ale w ogóle jednej z największych postaci w dziejach architektury światowej. Człowieka, który żył niemal sto lat, miał znaczące osiągnięcia w służbie wojskowej, ale przede wszystkim zaprojektował i wzniósł setki budowli zachwycających również współcześnie. Wychował też mnóstwo uczniów.
Z kapadockiej wioski do korpusu janczarów
Dzieła najwybitniejszych z nich, m.in. Sultanahmet Cami – Błękitny meczet w Stambule, Stary Most w Mostarze w Bośni i Hercegowinie i mauzoleum Tadż Mahal w Agrze w Indiach, należą także współcześnie, do najbardziej znanych na świecie. Mimar to nie jego imię, lecz tureckie słowo oznaczające architekta, pod którym przeszedł do historii. Nazywany Euklidesem tamtej epoki, osmańskim Michałem Aniołem, a w ojczyźnie Mimarlar mimari – architektem architektów, miał Koca Mimar Sinan Ağa, bo dosłużył się i tego zaszczytnego tytułu wojskowego, życie niezwykłe.
Urodził się, jak można przeczytać w kilku źródłach, 15 kwietnia 1489 roku, (a w innych oraz na jego grobowcu, w 1490 r.), we wsi Ağirnas koło Kayseri w Kapadocji, w Azji Mniejszej. W ortodoksyjnej chrześcijańskiej rodzinie greckiej lub ormiańskiej. I otrzymał imię Yusuf (Józef). Jego ojciec był cieślą i kamieniarzem, który przekazał synowi swoje umiejętności, co w przyszłości bardzo pomogło mu w życiu. Wzięty podczas branki do wojska w 1512 r. trafił do korpusu janczarów w Stambule, gdzie przeszedł na islam i otrzymał wykształcenie wojskowe oraz techniczne w dziedzinie niszczenia i budowy umocnień oraz mostów.
Na wojnach od Persji do Austrii
Przez kilka dekad brał udział w wyprawach wojennych sułtanów: Selima I i Sulejmana I – Wspaniałego. Uczestniczył m.in. w bitwach pod Çaldiran w Persji (1514), zdobyciu Belgradu (1521), tragicznej dla Węgrów pod Mohaczem (1526) i oblężeniu Wiednia (1529). Był, wojując, w Damaszku, Kairze, Bagdadzie, na wyspach Rodos i Korfu, a także we włoskiej Apulii oraz w Mołdawii, wszędzie interesując się tamtejszą architekturą. Stopniowo awansował, w 1526 r. miał już stopień Yayabaşi – kapitana piechoty, później dowodził artylerią 82 korpusu, a podczas wojny w Iraku w 1535 r. już Haseki – pułkownika gwardii sułtana. Równocześnie działał jako inżynier wojskowy.
Jego późniejsza wielka kariera budowniczego zaczęła się w 1538 roku, gdy w rekordowym czasie 30 dni zbudował most przez rzekę Prut w Mołdawii. Wówczas to, po śmierci poprzednika Acema Ali, otrzymał tytuł Mirmârân-i Hassâ – naczelnego architekta dworu. Był nim w służbie trzech kolejnych sułtanów: Sulejmana Wspaniałego, Selima II i Murada III. Wówczas to rozpoczął budowanie meczetów i innych obiektów cywilnych. Jego pierwszą budowlą sakralną stał się meczet Haseki-Hűrre-Sultan wzniesiony w latach 1538-1539. Jeszcze częściowo w tradycyjnym stylu anatolijskim. Natomiast pierwszym wielkim dziełem, już w „sinańskim" stylu, z wielkimi kopułami i przestrzeniami wewnętrznymi, licznymi oknami oraz pięknymi detalami i zdobnictwem, zbudowany w latach 1543-1548 meczet Şehsade w Stambule.
Uczeń, czeladnik, mistrz
Później w rozmowach z przyjacielem, pisarzem Evliyą Çelebi twierdził, że to ten meczet był jego pracą uczniowską. Uważany dziś za najważniejszy w Stambule kompleks Sűleymaniye wzniesiony w latach 1550-1557 – pracą czeladniczą. Napiszę o nim osobno, bo to rzeczywiście niezwykły, ciągle żywy pomnik architektury, obok którego znajduje się tűrbe – mauzoleum, Sinana. Zaś za dzieło mistrzowskie Mimar uznawał skromnie dopiero meczet i cały otaczający go kompleks architektoniczny Selimiye w Edirne, dawnym Adrianopolu, zbudowany w latach 1567-1575. Dyskusje specjalistów, która z tych dwu ostatnich budowli jest wspanialsza, chyba nigdy nie skończą się. Obie są bowiem doskonałe, szczytowe w twórczości Sinana.
{gallery}21799{/gallery}
A przecież budował wiele i równolegle. Wspomniany na wstępie meczet Mihramah Sultan obok przystani w Űskűdar (1547-1548) budowany był w tym samym czasie, co i meczet Şehsade. Później, gdy patrzy się na daty wznoszenia kolejnych budowli, było podobnie. Spuścizna tego niezwykłego architekta jest ogromna. Zbudował, tylko w nielicznych przypadkach robili to jego uczniowie na podstawie projektów mistrza, 477 obiektów lub ich kompleksów. Z czego 172 drewniane nie przetrwały do naszych czasów. 23 kamienne są w ruinie, 49 gruntownie przebudowano. Np. meczet Bosnali-Mehmed-Pasha w Sofii z lat 1547-1548, w latach 1899-1903 (architekci Jordan Popow i Petko Momczyłow) przebudowali na cerkiew.
Autor 477 budowli
Spośród tych 477 sinanowskich budowli, 319 wzniesiono w Stambule i co najmniej 50 w promieniu 250 km od niego. Za zachowane w oryginalnym kształcie uważa się 204, rozsiane na terenie dawnego osmańskiego imperium. Z czego najwięcej, bo ponad 40 w Stambule. Od lat oglądam je i podziwiam nie tylko tu, czy w Edirne, gdzie byłem kilkakrotnie, a także w tureckiej Anatolii, chociażby piękny meczet Sultan-Murad-III w Manisie niedaleko Efezu. Ale również w Budapeszcie, Sofii, Bośni i Hercegowinie, Eupatorii na Krymie (meczet Dżuma-Dżami z 1552 r.), Damaszku (klasztor derwiszy Sultan-Sűleyman, 1554-1555) i innych miejscach.
Wśród wspomnianych 204 budowli Sinana zachowanych do naszych dni w niezmienionym stanie, najwięcej (opieram się na chyba dokładnych źródłach niemieckich) bo 64, spośród 107, jakie wzniósł lub zaprojektował, to meczety piątkowe, czyli duże, nazywane Cami. I 7 (spośród 52) mniejszych meczetów codziennych, dla najbliższych społeczności wiernych. Ponadto 35 (spośród 74) medres – wyższych uczelni muzułmańskich, 4 (spośród 8) szkół koranicznych (Darűlkurra) i 5 (spośród 6) szkół podstawowych (Sibyan Mektebi).
Klasztory, szpitale, karawanseraje, pałace...
Nie zamierzam publikować tu ich wykazu ani dokładnej statystki, wspomnę więc jeszcze tylko, że wśród innych budowli Sinana są liczne mauzolea (Tűrbe), klasztory derwiszy (Tekke), szpitale, jadłodajnie dla biednych, karawanseraje (zajazdy dla karawan i podróżnych), pałace, pawilony, publiczne łaźnie (hamamy), mosty, akwedukty, a także magazyny. Z bardziej znanych warto wymienić meczet Karadozbeg (1557-1558) w Mostarze w Hercegowinie, najpiękniejszy w tym kraju, zbudowany według projektu Sinana. A także sławny most na rzece Drinie w Višegradzie w Bośni (1571-1577, obecnie na Liście dziedzictwa UNESCO).
Ma on długość 179,5 metra, szerokość 10 m, i 11 łuków łączących przęsła. Zbudowany został przez Sinana na zamówienie wielkiego wezyra Mehmeda Paszy Sokolovici, który pochodził z pobliskiej wioski Sokolovici. Sinansowskie korzenie ma również meczet Ghazi Husrev-bega w Sarajewie, wzorowany na stambulskim Ataki Ali-paszy. Ale po kilku zniszczeniach i przebudowach już o wyglądzie dosyć odległym od oryginału. Mimar Sinan wychował też co najmniej 250 uczniów. Budowle wzniesione przez najlepszych z nich, również przeszły do historii architektury.
Najsłynniejsi następcy
Słynny Sultanahmet Cami (1609-1616) – meczet Sułtana Ahmeta w Stambule z sześcioma minaretami, zbudowany między antycznym hipodromem i bazyliką Hagia Sophia, znany bardziej jako Błękitny Meczet od kolory zdobiących go płytek ceramicznych, zaprojektował uczeń Sinana Sedefkar Mehmet Aga. Stary Most (1566) w Mostarze w Bośni i Hercegowinie inny wychowanek mistrza Hajrudim. Zaś jeden z siedmiu cudów świata, mauzoleum Tadż Mahal (1631-1643), ukochanej żony Mumtaz Mahal indyjskiego cesarza Śahdżahana z dynastii Mogołów w Agrze, zaprojektował kolejny spadkobierca geniuszu Sinana, syryjski architekt Ustad Isa Chan.
Jako ciekawostkę wspomnę, że oprócz wielkich i sławnych budowli, „architekt architektów" zaprojektował i zbudował inne, mniejsze lub nie tak znane, lub w ogóle powszechniej nie znane jako jego dzieła, bo nikt turystom o tym przeważnie nie mówi. Chociaż oglądają je ich miliony, a dziesiątki tysięcy z nich przechodzą obok nich codziennie. Najlepszym przykładem tego są cztery minarety dawnej chrześcijańskiej, bizantyjskiej bazyliki i też jednej z najsłynniejszych budowli świata, Hagia Sophia w Stambule. Również dzieło Mimara Sinana.
