Tak jego mieszkańcy nazwali go na cześć nimfy Side, jak w tym dialekcie określano grecką boginię Artemidę, której jednym z symboli był właśnie owoc granatu. Miasto założyli w VII w p.n.e. osadnicy greccy z Zachodniej Anatolii, z kolonii Cyme nad Morzem Egejskim. Ale na miejscu zmieszali się z mieszkającymi tu plemionami, tworząc z czasem nowy, lokalny język sidejski, który zachował się częściowo w napisach wykutych na kamieniach i wybitych na monetach. Side wzniesione na półwyspie wrzynającym się w Morze Śródziemne stało się najważniejszym portem Pamfilii. A właściwie dwoma, zbudowanymi po obu stronach półwyspu.
Burzliwe dzieje
W VI w. p.n.e. miasto znalazło się pod panowaniem Lidii, a od 547 r. p.n.e. Persji, mając częściową autonomię i prawo bicia własnej monety. W 334 r. poddało się bez oporu Aleksandrowi Wielkiemu, ulegając z czasem silnym wpływom kultury helleńskiej. Po jego śmierci przeszło pod panowanie króla Egiptu Ptolemeusza I, a następnie Seleucydów. Ważny w dziejach miasta był rok 191 p.n.e., w którym stało się ono areną wielkiej bitwy morskiej między flotą rzymską i syryjską. Okrętami tej drugiej, stanowiącej część sił Antiocha III Wielkiego (241-187 p.n.e.) dowodził słynny wódz Kartaginy, Hannibal, ale poniosły one klęskę. A Side stało się na jakiś czas niepodległe.
Weszło następnie w skład królestwa Pergamonu, a wraz z nim, w 67 r. p.n.e. Imperium Romanum. Wówczas rozpoczęły się tu wpływy rzymskie, a miasto stało się liczącym ośrodkiem handlu, kultury i rozrywek. Ale wcześniej, w I w p.n.e., zajęli je piraci z Cylicji przekształcając w swoją główną bazę morską, z której robili korsarskie wypady. A także ośrodek handlu niewolnikami. Piratów na dużym odcinku wschodniej, obecnie tureckiej, części Morza Śródziemnego, ostatecznie rozgromiła, właśnie w 67 r. p.n.e., flota rzymska pod dowództwem Pompejusza.
Upadek i okres niebytu
Piraci przeszli do historii, ale handel niewolnikami w Side pozostał, gdyż było to wygodne dla Rzymu. Rozwijał się również obrót handlowy innymi towarami, m.in. we współpracy z Egiptem. Miasto dysponowało własną, dosyć potężną flotą. W II w n.e. powstała większość zachowanych tu do naszych czasów zabytków lub ich ruin. Zmierzch Side rozpoczął się w IV wieku n.e. w rezultacie najazdów oraz niszczących trzęsień ziemi. Pod rządami Bizancjum, w V i VI w. rozprzestrzeniło się chrześcijaństwo, ale już w VII w. najazdy arabskie spowodowały upadek rozgrabionego oraz spalonego miasta i portu.
W VIII w. ostatni jego mieszkańcy przesiedlili się do Antalii i w Side zapanował trwający prawie 12 wieków okres niebytu. Miasto odrodziło się dopiero u schyłku Imperium Osmańskiego, na początku XX wieku. Stając pod jego koniec przede wszystkim miejscowością turystyczną. Dziś mającą około 18 tys. stałych mieszkańców, ale odwiedzaną przez tłumy turystów, także, a może przede wszystkim zagranicznych. Dla Turków jest ona bowiem zbyt droga i głośna. Ale ma ogromne – morze, plaże, pobliskie góry – walory wypoczynkowe. Które dostrzegła już królowa Egiptu Kleopatra przypływając tu na urlopy.
Amfiteatr dla wszystkich
Wśród tych walorów są oczywiście zabytki. Mimo tak długiego okresu niebytu miasta, zachowało się ich kilka i to wysokiej rangi. Przede wszystkim duży amfiteatr rzymski z II w n.e., mogący pomieścić na miejscach siedzących 20 tys. ludzi, czyli praktycznie chyba wszystkich ówczesnych mieszkańców. Ale, jak sądzą znawcy, tylko przebudowany i rozbudowany wówczas, znacznie wcześniejszy teatr grecki. Dosyć niezwykły, gdyż jeden z nielicznych antycznych nie opartych o zbocze góry czy wzniesienia. Jego górne partie i tylne rzędy opierają się na rusztowaniu z kamiennych filarów.
{gallery}19591{/gallery}
Właśnie z tych górnych rzędów dobrze widać Agorę handlową, zbudowaną też w II wieku. Jedną z dwu – to też była rzadkość w czasach antycznych – gdyż druga, nieco mniejsza, Agora miejska, znajduje się nad samym morzem. Była – część tego zachowała się – pięknie ozdobiona kolumnami jońskimi i rzeźbami. W jej pobliżu stała – niestety pozostały z niej tylko ruiny, biblioteka. Podobnie jak z bazyliki z V w., która była katedrą biskupią. Zachował się jednak resztki antycznych i wczesnośredniowiecznych murów obronnych, które otaczały miasto zarówno od strony lądu, jak i morza. Z dwiema istniejącymi nadal bramami.
Droga Kolumnowa i nimfeum
Inną wartą zobaczenia antyczną pozostałością jest tzw. Droga Kolumnowa łącząca inne ważne obiekty ze znajdującą się na południowym skraju cypla świątynię Apollona, również z II w. Otoczona ona była jednym rzędem kolumn, z których pięć przewróconych, ale ocalałych, podniesiono i ponownie ustawiono w trakcie prac archeologicznych. Dźwigają one architraw i resztki belkowania. Obok stała świątynia patronki miasta – Artemidy, ale z niej pozostały tylko fundamenty. Niedaleko wznosiła się również wspomniana już bazylika. Ta Droga Kolumnowa o długości około 300 metrów prowadziła i prowadzi z cypla oraz od świątyni Apollona, obok wielkiej łaźni i amfiteatru, do wielkiej bramy z dwiema wieżami połączonymi portalem.
Także w II w. zbudowano wspaniałą, dwupoziomową i wysoką w przeszłości na blisko 50 metrów fontannę Nimfeum, do której wodę sprowadzano 30 kilometrowej długości akweduktem z rzeki Manavgat – w czasach antycznych Melas. Również ta fontanna zachowała się częściowo. Sporo ciekawych rzeźb, sarkofagów i antycznych detali architektonicznych obejrzeć można w Muzeum Side, które gromadzi przede wszystkim eksponaty znalezione na miejscu lub w najbliższej okolicy. Jest więc w Side co oglądać poza wypoczywaniem na tutejszych, niestety niezbyt wielkich i w sezonie bardzo zatłoczonych plażach, kąpielami morskimi czy korzystaniem z pobliskiego – odległego o kilka kilometrów – centrum nurkowania.
