Czechy: Ratusz w Ołomuńcu - od średniowiecza do socrealizmu

Rzeczywiście, nie ma szpica na jego barokowej wieży. Przez teleobiektyw aparatu fotograficznego widzę, że w miejscu, w którym zaczynała się, jest płaska, drewniana pokrywa. Czyli odbywa się kolejny remont.

    Ten tak charakterystyczny gmach, chyba jedyny z dużych zabytków dawnej, do XVII wieku, stolicy Moraw i nadal ich centrum kulturalne, możliwy jest do oglądania ze wszystkich stron, także ze sporej perspektywy. Stoi bowiem na środku głównego, a zarazem największego placu tego stutysięcznego miasta, Górnego Rynku (Górni námesti). Ma ponad sześciowiekową historię i zabytkowe części składowe od średniowiecza po socrealizm. Wspaniałe otoczenie staromiejskich kamienic i pałaców, na placu zaś sławnych fontann, kolumny Świętej Trójcy i odlanej w brązie makiety tutejszej Starówki.

DWIE OKRĄGŁE DATY

    A na dodatek w bieżącym i przyszłym roku przypadają dwie „okrągłe” daty związane z jego przeszłością. 640. rocznica wydania w 1378 roku przez morawskiego margrabiego Jošta Luksemburskiego zgody na wybudowanie w Ołomuńcu ratusza z domem kupieckim. I 500. rocznica pierwszej, niepodważalnej informacji z 1519 roku o ratuszowym zegarze astronomicznym, słynnym Orloju. Oczywiście na temat tak cennego zabytku, jakim jest ołomuniecki ratusz, nie brak publikacji. Zarówno wydawanych w kilku językach, także polskim, bezpłatnych, ładnie ilustrowanych folderów dla turystów dostępnych m.in. w placówce IT – informacji turystycznej mieszczącej się na ratuszowym parterze.

    Ale zwłaszcza w ponad 300 – stronicowym przewodniku po tym mieście, przetłumaczonym również na polski. Zawierającym aż zaskakującą w przypadku szczegółów masą informacji, faktów i ciekawostek zarówno na temat historii, kolejnych przebudów oraz remontów ratusza, jak i znajdującego się na jego północnej stronie zegara. Sporo ich wykorzystuję pisząc ten tekst, bo są, mam nadzieję, że nie tylko dla mnie, ciekawe. Obecny ratusz na planie prostokąta z osiowo wychyloną częścią zachodnią, zmieniał się bowiem na przestrzeni wieków. Pierwszy, drewniany, wybudowany po otrzymaniu zgody margrabiego, „zniknął”, jak czytam w przewodniku, po roku 1417.

W EPOCE GOTYKU

    Ten, pierwotnie gotycki, który dotrwał do naszych czasów z przebudowami i przeróbkami renesansowymi, barokowymi, neogotyckimi, a w przypadku Orloja także socrealistycznymi, zbudowano w pierwszej połowie XV wieku. Z kamienia ciosanego w części dolnej i cegieł na piętrach. Miał on wieżę w kształcie graniastosłupa budowaną równolegle z pozostałymi częściami ratusza. I wiadomo, że była ona gotowa już w roku 1444. Obecnie ma ona 75 m. wysokości i wchodzi się na nią po 144 schodach. We wnętrzu gmachu, z dużej sieni na parterze, kamienne schody prowadziły i prowadzą na piętro, początkowo tylko jedno, z późnogotyckim kamiennym portalem.

    W kilku pomieszczeniach na parterze i piętrze zachowały się gotyckie sklepienia tzw. „siodłowe”, na zwornikach których wykute są symbole Baranka Bożego. Główna gotycka sala obrad miała strop belkowy. Duża część parterowa była krytym rynkiem. Pierwsza przebudowa, a raczej rozbudowa ratusza, nastąpiła w latach 70-tych XV wieku. Dobudowano wówczas od strony zachodniej skrzydło łączące pozostałe części. Dominantą zachodniej elewacji stał się zegar. Na piętrach części południowej i północnej były dwie duże sale, z których jedna sądowa.

KAPLICA ŚW. HIERONIMA

    Dobudowano też drugie piętro na spichlerz i magazyn. Na parterze w południowo – zachodnim narożniku znajdowała się miejska waga, do której wchodziło się koło pręgierza przez ostrołukowy portal. W trakcie przebudowy późnogotyckiej powstała nowa, ratuszowa kaplica św. Hieronima (Sv. Jeronýma), ukończona w 1488 r. O nietypowym kształcie trapezu, wysunięta na plac trzema stronami wykusza o pięciu bokach z dekoracjami rzeźbiarskimi. Wewnątrz ozdobiona malowidłami ściennymi. Po stronie wschodniej Golgotą, Chrystusem Bolejącym i św. Janem Chrzcicielem.

    Po zachodniej św. Jana z Patos, św. Hieronima i Wniebowzięcia. Nad wejściem zaś sceną Sądu Ostatecznego. U podnóża tego wykuszu znajduje się kamienne popiersie brodatego mężczyzny z wyciągniętą ręką. Najprawdopodobniej parlera, czyli mistrza prowadzącego budowę. W części górnej znalazły się tarcze herbowe panów ze Švábenic. Są też maszkarony i inne dekoracje kamienne. Wiadomo, że parlerem tym był ktoś z kręgu Jakoba z Landshut, budowniczego katedry w Strasburgu, Podczas ukończonej w 1529 r. przebudowy renesansowej postawiono m.in. portal wejściowy, z wyraźnymi wpływami lombardzkimi.

PRZEBUDOWA  BAROKOWA

    Po roku 1560 na piętrze skrzydła południowego powstała sala zgromadzeń gminy miejskiej ze sklepieniem zdobionym motywami ludzkimi, zwierzęcymi i roślinnymi. Ale to nie był koniec zmian wprowadzonych w XVI wieku. W 1591 r. na wschodniej fasadzie ukończono budowę nowych schodów z arkadową loggią ozdobioną herbami. Jej autorem był kamieniarz Hans Jost. Wiek następny przyniósł niewielkie zmiany. Tylko w latach 1601-1601 podwyższono wieżę i zakończono ją kamienna galeryjką z ostrosłupowym dachem. Początek XVIII w., to przebudowa barokowa.

    Prowadził ją ołomuniecki budowniczy Jan Jakub Kniebandl (1670-1730). Usunął on gotyckie szczyty schodkowe w skrzydle zachodnim i dobudował nowy trakt podwórzowy. Zbarokizowano też salę ratuszową, którą freskiem ozdobił Johan Christoph Handke (1694-1774). Przebudowano ponadto kaplicę i odnowiono elewację. Sporo zmian dokonano w XIX w. W 1823 r. wyremontowano wieżę i fasadę. W latach 1836-1841 we wszystkich biurach powiększono okna, a salę obrad przeniesiono na II p. przebudowując tę na I p. na biura. Usunięto też wykusz wieżowy i południowe schody z 1660 r.

BEZPŁATNE ZWIEDZANIE

    Duże zmiany zaszły w 1849 r., gdy znaczną część ratusza wynajęto na potrzeby sądu adaptując pomieszczenia do jego potrzeb. Zbudowano też na II p. krytą drewniana galerię. W 1874 r. odrestaurowano ratuszową kaplicę z dodaniem neogotyckiego portalu. A na południowej elewacji ratusza Camillo Site (1843-1913) zaprojektował, a Anton Bienek (1848-1908) wykonał fontannę z rzeźbą dziecka z delfinem. W końcu wieku XIX, w 1898 r., wiedeński malarz Charles Widl (1854-1907) namalował w sali nazywanej obrzędową wedettę miasta ze scenami 6 najważniejszych wydarzeń w jego historii. Wiek XX rozpoczął się rekonstrukcją ratusza, po przeniesieniu w 1901 r. sądu do nowego gmachu, do obecnej historyzującej postaci.

    Ratusz można bezpłatnie zwiedzać w godzinach jego urzędowania. Z tym, że wieżę tylko z przewodnikiem, podobnie dawny „loszek” więzienny. Ciekawa jest ekspozycja historii ratusza i zegara – Orloja na I i II piętrze. Aktualna przedstawia Ołomuniec na przestrzeni stuleci. Organizowane są też specjalne zwiedzania w ramach turystycznego programu „Ołomuniec w kostce”. Wydano do niego osoby folder z planem miasta, z zaznaczonymi na nim, i opisanymi, 21 najważniejszymi zabytkami. Z ciekawostek, jakie znalazłem w jednym z folderów odnotuję jeszcze jedną: 4 wieżyczki na ratuszu oznaczają, że miał od „prawo gardła”, tj. wykonywania wyroków śmierci i swojego kata.

CIEKAWE DZIEJE ORLOJA

    Jak już wspomniałem, na północnej fasadzie ratusza znajduje się słynny zegar astronomiczny Orloj, zbudowany prawdopodobnie w tym samym czasie co jeszcze bardziej popularny i bogatszy w wystroju, na ścianie wieży ratusza staromiejskiego w Pradze. Ołomuniecki istniał już w XV wieku, gdyż w 1474 r. wybudowano dla niego niszę z ostrołukowym sklepieniem. Ale w sposób niepodważalny potwierdza to dopiero pisana wzmianka z roku 1519. Początkowo gotycki, przechodził on przeobrażenia renesansowe, barokowe, neogotyckie i… socrealistyczne. To również ciekawa historia.

    Wiadomo, że po raz pierwszy był on odnawiany i został ulepszony w latach 1570-1575. Część zegarmistrzowska przez miejscowego mistrza Hansa Pohla, zaś astronomiczna przez profesora Uniwersytetu Wiedeńskiego Paula Fabriciusa. Dodał on nowe astrolabium ze sferograficzną projekcją nieba widzianego z… bieguna południowego.  Według opisu z roku 1661 ten zegar astronomiczny przedstawiał całościowe wyobrażenie średniowiecznej koncepcji kosmosu i świata. W drewnianej konstrukcji z trzema wieżyczkami były ruchome figurki o tematyce religijnej i świeckiej połączone mechanizmem muzycznym.

Z MARIĄ TERESĄ W CENTRUM

    W latach 1747-1764 zegar „zbarokizowano”. Gotycką kompozycję wspomniany już Johan Christoph Handke uzupełnił swoimi, nowymi freskami. Pośrodku zegara namalował cesarzową Marię Teresę. Poniżej dwie postacie: malarza i zegarmistrza. Nad władczynią zaś Apolla z Muzą i Pegazem symbolizującymi twórczość, a powyżej jeszcze symbole matematyki i astronomii. Na bocznych stronach zegara umieścił personifikację 7 sztuk wyzwolonych. W 1898 r. zegar przebudowano w stylu neogotyckim, a w 1926 r. odnowił go Jan Kőhler (1873-1941).

    W latach II wojny światowej zegar wraz z galeryjką wieżową oraz rzeźbą chłopca z delfinem uległ uszkodzeniu. Został więc po wojnie, w roku 1955, ponownie zrekonstruowany w obowiązującym wówczas stylu socrealizmu. Na szczęście przez wybitnego czeskiego artystę malarza i grafika, prof. Karela Svolinsky’ego (1896-1986). W górnej części zegarowej wnęki zaprojektował on, wykonaną z mozaiki, tradycyjną czeską procesję konną – „Pochód królów”. Na bocznych ścianach umieścił medaliony przedstawiające pracę ludzi charakterystyczną dla poszczególnych miesięcy w roku. Zaś na dole przedstawicieli „ludu pracującego miast i wsi”

ATRAKCJE DOOKOŁA RATUSZA

    Zegar cieszy się ogromnym zainteresowaniem, gdyż wraz z jego biciem o pełnych godzinach, w okienkach pojawiają się, i przesuwają postacie ludzkie. Na Górnym Rynku dookoła ratusza znajdują się inne, szalenie ciekawe zabytki. Wpisana w 2000 r. na Listę Dziedzictwa UNESCO barokowa Kolumna Trójcy Świętej. Także z tamtego okresu dwie słynne fontanny: Cezara i Herkulesa. I trzecia, w południowo –  zachodniej części placu, nowoczesna i rewelacyjna, najbardziej popularna fontanna Ariona. Innym magnesem przyciągającym turystów, jest duży, plastyczny, wykonany z brązu model zabytkowej części miasta widzianej z lotu ptaka.

    Znajduje się on między ratuszem i pierzeją północną placu. Przy którym stoją zabytkowe kamienic mieszczańskie oraz pałace. Wiele z nich należy do szczególnie cennych. Na jednej umieszczono brązową tablicę z popiersiem Jana III Sobieskiego oraz informacją w językach czeskim i polskim, że to w tym domu nocował on 26 sierpnia 1683 roku prowadząc wojsko polskie na odsiecz Wiedniowi. Na zachodniej pierzei placu stoi gmach Teatru Morawskiego i Morawskiej Filharmonii oraz mieści się jedna z bardzo cenionych restauracji. A na całym placu i w jego sąsiedztwie od końca listopada do 1 stycznia następnego roku odbywa się słynny Jarmark Adwentowy.

Cezary Rudziński

Zdjęcia autora

Autor uczestniczył w wyjeździe dziennikarskim do Ołomuńca na zaproszenie warszawskiego oddziału Czech Tourismu.